ماهنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 13، شماره 5، مرداد 1399 ، شماره پی در پی 51

مروری بر تفکرات تعلیمی ایرانیان از قبل اسلام تا قرن هفتم (با تأکید بر سیاست نامه، قابوسنامه، مخزن الاسرار،گلستان و بوستان)

صفحه (285 - 304)
آوا توکلی آوجانی ، مهین مسرت (نویسنده مسئول)، حمیدرضا فرضی
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1398
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1398

چکیده
ادبیات تعلیمی، که سعادتمندی و نیک بختی انسان را در گروِ اعتلای منش اخلاقی او میداند، خود را متوجه به پرورش اوصاف و ویژگیهای اخلاقی نیکو میکند. پژوهش حاضر درنظر دارد با توجه به موازین اخلاقی و آموزه های تعلیمی ایرانیان از پیش از اسلام تا دوران اسلامی بر مبنای اهم متون ادبی، به بررسی مقایسه ای این آموزه ها بپردازد. نوع رویکرد نگارندگان در این جستار توصیفی ـ تحلیلی و بر مبنای مرور تفکرات تعلیمی در متون پهلوی تا قرن هفتم براساس منابع شاخص و برجستۀ ادبیات تعلیمی است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که خردورزی، عقل، ایمان، دوری از گناه و دادگری بعنوان مؤلفه های اصلی ادبیات تعلیمی پیش و پس از اسلام مورد توجه ادبا و نویسندگان و شاعران عرصۀ ادبیات تعلیمی بوده است. مباحث سیاسی و ارائۀ رهنمودهایی خطاب به شاهان در قالب اندرزنامه ها در دوران پیش از اسلام و آموزه های اخلاقی، اسلامی و عرفانی پس از ظهور اسلام سبب بوجود آمدن محتوای ادبیات تعلیمی در بسیاری از متون نظم و نثر فارسی شده است.

کلمات کلیدی
ادبیات تعلیمی , متون پهلوی , اخلاق , متون اسلامی

• آیین شهریاری در ایران بر بنیاد شاهنامۀ فردوسی، اعتماد مقدم، علیقلی (1350)، تهران: وزارت فرهنگ و هنر. ارداویرافنامه (1383)، تصحیح فیلیپ ژنو، ترجمۀ ژاله آموزگار، تهران: معین. اندرز اوشنردانا (1373)، ترجمۀ ابراهیم میرزایی ناظر، تهران: هیرمند. اندیشۀ ایرانشهری در عصر اسلامی، رستم‌وندی، تقی (1388)، تهران: امیرکبیر. انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، رزمجو، حسین (1372)، مشهد: آستان قدس رضوی. انواع ادبی و شعر فارسی، شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1372)، رشد آموزش ادب فارسی، (32 و 33) 8، صص 9-4. انواع ادبی، شمیسا، سیروس (1381)، تهران: فردوس. انواع شعر، رستگار فسایی، منصور (1372)، شیراز: نوید شیراز. اوستا (1370)، گزارش و پژوهش از جلیل دوستخواه، تهران: مروارید. ایران در زمان ساسانیان، کریستین‌سن، آرتور (1385)، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: صدای معاصر. ایران در زمان هخامنشیان، احتشام، مرتضی (1355)، تهران: فروهر. بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحوّل آن در ایران، یلمه‌ها، احمدرضا (1395)، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، (29) 8، صص 90-61. بُندهِشن، فرنبغ دادگی (1378)، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران: توس. پژوهشهای ایران باستان و میانه، قریب، بدرالزمان (1386)، به کوشش محمد شکری فومشی، تهران: طهوری. تأثیر اَشَه در تجربه‌های تفسیری متون کهن، مالمیر، تیمور (1388)، جستارهای ادبی (دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی سابق)، شمارۀ 164، صص 64-43. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تفضلی، احمد (1376)، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن. تاریخ ادبیات ایران، صفا، ذبیح الله (1386)، تهران: فردوس. تاریخ هرودوت، هرودوت (1336)، ترجمۀ هادی هدایتی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، مشرّف، مریم (1389)، تهران: سخن. حکایت همچنان باقی، زرین‌کوب، عبدالحسین (1376)، تهران: سخن. دینهای ایرانی پیش از اسلام، باقری، مهری (1376)، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز. رسالۀ قشیریه، قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1385)، به تصحیح و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی. ریشه‌های باستانی کیش زرتشت، بویس، مری (1376)، ترجمۀ همایون صنعتی ‌زاده، به کوشش ایرج افشار و هانس روبرت رویمر، تهران: توس. زبان، فرهنگ و اسطوره، آموزگار، ژاله ((1386)، تهران: معین. سیاست نامه، خواجه نظام الملک، ابوعلی حسن بن علی ( 1374)، به کوشش محمد قزوینی ، تهران: روزنه. شاخصهای محتوایی و صوری ادبیات تعلیمی، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی مشتاق مهر، رحمان و بافکر، سردار (1394)، (26) 7، صص 28-1. فرمانهای شاهنشاهان هخامنشی، شارپ، رُلف نارمن (1388)، تهران: پازینه. فرهنگ و اساطیر ایران، عفیفی، رحیم (1383)، تهران: توس. فرهنگنامۀ ادب فارسی، انوشه، حسن (1381)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. قابوسنامه، عنصرالمعالی کیکاوس بن اسکندر (1335)، مصحح امین عبدالمجید بدوی، تهران: ابن سینا. کلیات سعدی، سعدی، مصلح‌الدین (1380)، به تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: نامک. کیمیای سعادت، غزالی، امام محمد (1374)، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی. گاتها (1395)، به کوشش حسین وحیدی، چاپ ششم، تهران: امیرکبیر. گنجینه حکمت در آثار نظامی، ثروت، منصور (1378)، چاپ دوم، تهران: امیر کبیر. مبانی اندیشۀ سیاسی در خرد مزدایی، رضایی‌راد، محمد (1379)، تهران: طرح نو. مروج الذهب، مسعودی، ابوالحسن علی بن حسن (1374)، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی. مینوی ‌خرد (1354)، ترجمۀ احمد تفضیلی، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. یشتها (1377)، گزارش و ترجمۀ ابراهیم پورداوود، تهران: اساطیر.